Transitieprojecten: Hoe kantel je vastgeroeste patronen over leven, leren en werken in een maatschappij?

We leven in een snel veranderende wereld. Evoluties als vergrijzing, individualisering, klimaatverandering en technologische vooruitgang zetten druk op onze samenleving. De manier waarop mensen vandaag leren, werken en leven botst op z’n grenzen. Hoe kantel je vastgeroeste ideeën en praktijken die lange tijd goed werkten, maar dat in de huidige context niet meer doen?

De Vlaamse overheid ging met fris- en dwarsdenkers, kantelaars en koplopers op zoek naar de kiemen van een nieuw verhaal voor leren en werken in 2050. Inspirerende beelden en denksporen vonden hun plek in een visiedocument dat het startpunt vormt voor de verdere denk- en doe-oefening onder de vlag van het transitieprogramma Leven, Leren, Werken dat in 2019 van start ging. Europa WSE riep op naar pioniers om met die beelden en denksporen aan de slag te gaan. Negen transitie-experimenten grepen de visie vast en werkten ze uit. Hoe hebben we samen met onze frisdenkers, kantelaars en koplopers de visie in de praktijk omgezet? Vijf weken lang nemen we je mee in dat verhaal.

In 2022 rondden negen transitieprojecten hun experiment af met ondersteuning van Europa WSE. Laten we even terug gaan naar het begin. Hoe is alles gestart en wat was de rol van Europa WSE in dit verhaal?  

De Vlaamse Regering deed in 2017 een oefening om een langetermijnstrategie voor Vlaanderen uit te werken. Op een aantal domeinen zagen ze de nood om op zoek te gaan naar nieuwe en duurzame oplossingen omwille van veranderingen die op ons afkomen als samenleving. Eén van die domeinen was levenslang leren.  

De regering gaf de opdracht aan de departementen Werk en Onderwijs om een nieuwe visie rond leven, leren, werken te ontwikkelen. Het Steunpunt Werk en het HIVA namen de opdracht op om toekomstverkenningen uit te werken over de arbeidsmarkt in 2050. In een rapport beschrijven ze belangrijke evoluties op de arbeidsmarkt op weg naar 2050 en worden mogelijke gevolgen, kansen en risico’s blootgelegd. Voor het vervolg van de oefening werd  een groep frisdenkers, kantelaars en koplopers samengebracht. Mensen die andere ideeën hadden over hoe we ons onderwijs en werk kunnen organiseren en die het zelf ook al anders deden in de praktijk. Zij hebben, gevoed door de toekomstverkenningen en analyses over onder meer het dominante regime en actoren structuren, tijdens vijf sessies samen gekeken naar de veranderingen die op ons als samenleving afkomen en de systemen die onder druk komen staan. Dit leidde tot een visie en nieuwe beelden voor de toekomst, die samenkwam in een visie op leven, leren en werken in 2050.

Dat leverde een inspirerende, maar ook enigszins abstractie visie op. Hoe hebben jullie dat naar de praktijk vertaald en hoe zijn de transitie-experimenten opgezet? 

De groep presenteerde de visie aan de toenmalige ministers van onderwijs en werk, die daar heel enthousiast op reageerden. Om met die visie verder aan de slag werden wij, Europa WSE, betrokken als partner en financier. Samen met de groep frisdenkers, kantelaars en koplopers zetten we een transitieatelier op waarin zij hun visie teruggaven aan het werkveld. 

We merkten dat de visie erg inspirerend was. Maar tegelijk lagen er nog veel vragen open. Hoe zet je dit om in de praktijk? Welke structurele barrières zitten er in de weg? Om antwoorden te vinden, gingen we op zoek naar pioniers die financiële middelen en ondersteuning kregen om aan de slag te gaan met die visie en te leren hoe dat moet, wat daarvoor nodig is en wat er in de weg staat om de ideeën te realiseren. 

Hoe hebben jullie organisaties gevonden die bereid waren om aan zo’n transitie-experiment mee te werken? En hoe ondersteunden jullie hen tijdens hun project? 

Wij lanceerden een oproep met de vraag naar vernieuwende ideeën. In een eerste fase hielden we bewust de drempel heel laag. Iedereen die een idee had, mocht dat komen pitchen. We zagen 80 projectideeën die we onder meer beoordeelden op de vraag of ze de hokjes leven, leren en werken overstegen. We destilleerden elf ideeën om verder op te bouwen. Met hen gingen we aan de slag om hun idee om te zetten in een experiment. Wat was hun visie? Wat wouden ze realiseren over vijf jaar? Wat zouden we leren? Welke acties wouden ze opzetten? We hielpen hen om hun project vorm te geven zodat het direct inzetbaar was om te leren en handelen. Uiteindelijk gingen we met negen mooie transitie-experimenten in zee.

Onze rol was om de projecten samen te brengen, te versterken en te inspireren, om zo te leren over de projecten heen. We deden dit samen met een transitieteam dat ervoor zorgde dat de experimenten ook ván elkaar en mét elkaar konden leren. Daarnaast stond het team ook in voor de verbinding tussen de experimenten en andere innovatoren, experten, frisdenkers, kantelaars en bruggenbouwers… en de bredere samenleving. Drie jaar lang zijn we samen aan de slag gegaan. We organiseerden intervisie, transitiedagen, toekomsttafels en eyeopener-workshops. Zo ontstonden onze vier hotspots voor transitie.

Jullie brengen de geleerde lessen van de transitie-experimenten onder in hotspots. Wat is een hotspot en hoe komt die tot stand? 

We merkten dat er zich binnen de experimenten thema’s aftekenden waarover we vernieuwende en leerrijke praktijken ontwikkelden. Deze thema's boden richting en handelingsperspectief aan anderen. We goten ze daarom in vier hotspots: 

• Meester zijn van je eigen leerweg: De transitie-experimenten nemen afscheid van het ‘one-size-fits-all’-gedachtegoed en zoeken naar manieren om leren via een persoonlijke leerweg – een leven lang – mogelijk te maken. Dit brengt hen naar nieuwe praktijken voor leren binnen en buiten de schoolmuren die de manier waarop we leren aanbieden, begeleiden en waarderen bijstellen. De grootste les die we daaruit trekken, is dat dit beeld vraagt om systemen, structuren en mensen die daarbij helpen en uitdagen.  
• Inclusie in cocreatie: Wanneer we het hokjesdenken loslaten, wordt paradoxaal genoeg inclusie nog relevanter. Waar kwetsbare groepen eerst een ‘eigen hokje’ hadden, zoeken we nu naar nieuwe manieren van inclusie. Daar waar zonder de bescherming van de vroegere hokjes nu iedereen kan meepraten, meedoen en meebeslissen.
• Wendbare ruimte voor leren: Bij alle experimenten is 'ruimte' een belangrijk thema. Dat speelt zich af op verschillende niveaus. Soms betreft het een andere manier van het klaslokaal inrichten. Soms gaat het over het beter verbinden van de campus met de buurt. En soms gaat het over bouwen van lokale leerecosystemen, waarbij leren op verschillende plekken plaatsvindt en toch met elkaar verbonden is. 
• Samen organiseren voor transitie: We kunnen problemen niet oplossen vanuit dezelfde structuren die deze problemen hebben veroorzaakt. Bij veel experimenten zien we dat anders leren en werken ook vraagt om nieuwe manieren van organiseren, zowel onderling als met de buitenwereld. 

Na drie jaar liepen de transitie-experimenten af. Wat wordt gedaan met de resultaten?

Sommige experimenten zullen aflopen. Hun learnings nemen we mee. Andere experimenten gaan verder met hun werking zonder onze financiering. Bij Europa WSE zetten wij vandaag al via twee wegen in op ideeën die uit de transitie-experimenten komen. 

• We gaan verder in onze samenwerking rond de Warme scholen. We investeren met ESF-middelen om scholen te begeleiden in een omslag naar een warmere schoolomgeving. Dit houdt in dat er naast aandacht voor het vaktechnische en het leren in de traditionele zin ook aandacht is voor het welzijn van leerlingen of leren op andere manieren. Om dit te bereiken, is het ook nodig om te sleutelen aan de schoolorganisatie en om traditionele patronen in vraag te stellen.  
• We ontwikkelen zelf het programma leerecosystemen. Op lokaal niveau willen we een omgeving creëren waar jong en oud kansen vinden om hun talenten te ontdekken en te ontwikkelen. Dit doen we door contexten te verbinden waar mensen naartoe trekken vanuit passies, wat hen interesseert of wat ze graag doen, en niet omdat het moet. Momenteel zetten we in Limburg en in de regio Westhoek stappen om eerste leerecosystemen op te zetten. In de toekomst bouwen we deze werking verder uit naar Vlaanderen.   

In elk van de volgende artikels lichten we één hotspot eruit en gaan we dieper in op de geleerde lessen en praktijken. Op de website https://www.transitiellw.be/ vind je alle informatie terug over het transitieprogramma leven, leren en werken in 2050 en de negen transitie-experimenten.